Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шаралары туралы

Сыбайлас жемқорлық – елдердің дамуына әсер ететін және азаматтардың мемлекеттік институттарға сенімін әлсірететін жаһандық проблема.

Осы тұрғыда Қазақстан Республикасы ашықтық, әділдік және тұрақты дамуға ұмтыла отырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді жүйені құру бойынша белсенді жұмыс жүргізуде.

Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы жетекші стратегия мемлекеттік қызмет пен экономиканың ашықтығына ұмтылу болып табылады. Оған мыналар кіреді:

• Заңнамалық шаралар: Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейтуге бағытталған заңдар мен нормативтік актілер қабылданды. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында 2015 жылғы 18 қарашада қабылданған "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Қазақстан Республикасының Заңы бар, ол 1998 жылғы "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Қазақстан Республикасының Заңын ауыстырды.

2015 жылғы заң сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді және Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты жүзеге асыруға бағытталған.

Бұл ретте "Мемлекеттік сатып алулар туралы", "Мемлекеттік қызметшілерге арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттар" және алдағы немесе жасалған сыбайлас жемқорлық істері туралы хабарлаған тұлғаларды қорғау шаралары туралы заң қабылданды.

• Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл органдары: елімізде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті орган – Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі бар, ол сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте, оның ішінде тергеу, оқыту және тәрбиелеуде маңызды рөл атқарады.
• Электрондық үкімет: Қазақстан мемлекеттік басқаруға цифрлық технологияларды белсенді түрде енгізуде, бұл процестерді автоматтандыру арқылы сыбайлас жемқорлық мүмкіндіктерін азайтуға және қызметтерді тұтынушы мен мемлекеттік функцияларды орындайтын тұлғалар арасындағы тікелей байланысты жою арқылы ақпараттың қолжетімділігін арттыруға көмектеседі.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-шаралардың бір функциясы сыбайлас жемқорлыққа қарсы оқыту болып табылады. Білім беру бағдарламалары мен науқандары азаматтарға сыбайлас жемқорлықтың қоғамға әсері және онымен күресу құралдары туралы білім береді.

Жыл сайын жалпы мемлекеттік қызметшілердің кемінде 5%-ы сыбайлас жемқорлыққа қарсы оқудан өтеді.

Бұл үдерісте азаматтардың хабардарлығы мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылға белсенді қатысуы маңызды рөл атқарады.

Заңның 6-бабына сәйкес сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жүйесіне:

• сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг
• сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдау
• сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру
• Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес нормативтік құқықтықактілердің жобаларына сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылымисараптама жүргізу
• Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес заңдық сараптамажүргізу кезінде сыбайлас жемқорлық сипаты бар нормаларды анықтау
• сыбайлас жемқорлыққа қарсы стандарттарды қалыптастыруды жәнесақтау
• қаржылық бақылау
• сыбайлас жемқорлыққа қарсы шектеулер
• мүдделер қақтығысын болғызбауды және шешу
• кәсіпкерлік саласында сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл шаралары
• сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды анықтау, жолын кесу, ашужәне тергеп-тексеру
• сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар туралы хабарлау
• сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтардың салдарларын жою кіреді.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг – бұл қоғам өмірінің әртүрлі салаларындағы сыбайлас жемқорлық көріністерін жүйелі түрде байқау және талдау. Мұндай мониторингтің мақсаты сыбайлас жемқорлықты анықтау, алдын алу және оған қарсы тұру болып табылады. Бұл мемлекеттік органдардың, бизнестің, мемлекеттік мекемелердің және сыбайлас жемқорлық қаупі бар басқа да салалардың қызметіне мониторинг жүргізуді қамтуы мүмкін.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг шеңберінде заңнамаға талдау жүргізіліп, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың тиімділігі бағаланады, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық фактілері бойынша деректер жинақталады және талдау жүргізіледі. Бұл тәжірибе жүйедегі осалдықтарды анықтауға және оларды жою шараларын әзірлеуге көмектеседі.

Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдау – әртүрлі қызмет салаларындағы сыбайлас жемқорлықтың ықтимал қауіптерін анықтау және бағалау процесі. Ол сыбайлас жемқорлықтың пайда болуына ықпал етуі мүмкін нақты жағдайларды, процестерді немесе құрылымдарды анықтауды, сондай-ақ осы қауіптердің ықтималдығы мен ықтимал салдарын бағалауды қамтиды.

Сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін талдауды жүргізу үшін әдетте әртүрлі әдістер қолданылады, соның ішінде сарапшылық бағалау, деректерді талдау, заңнама мен саясатты бағалау және мүдделі тараптармен сұхбат. Мұндай талдаудың мақсаты – сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайту, ұйымдағы немесе жүйедегі ашықтық пен адалдықты нығайту бойынша стратегиялар мен шараларды әзірлеу болып табылады.

Ағымдағы кезеңде Алматы облысының санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаменті облыстың 3 ауданында сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне талдау жүргізді. Талдау нәтижелері бойынша сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін төмендету бойынша ұсыныстар әзірленді.

Қоғамда немесе ұйымда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру – бұл адамдардың сыбайлас жемқорлыққа деген көзқарасын өзгертуге, олардың қоғам мен жеке тұлға үшін сыбайлас жемқорлықтың зияны туралы хабардар болуына, сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылға ықпал ететін нормалар мен құндылықтарды белгілеуге бағытталған процесс.

Бұл процесс бірнеше негізгі аспектілерді қамтиды. Олардың бірі –білім беру және ақпараттандыру: сыбайлас жемқорлық проблемасы, оның салдары және оған қарсы іс-қимыл тәсілдері туралы Қоғамдық диалогты қолдау. Бұған білім беру науқандарын, семинарларды, тренингтерді өткізу, оқу материалдарын әзірлеу және әртүрлі медиа арқылы насихаттау кіруі мүмкін.

Бүгінгі таңда мемлекеттік қызметшілер арасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті нығайту мақсатында Алматы облысыныңсанитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаменті аумақтық бөлімшелерінің басшы құрамының 5 адамы біліктілігін арттыру шеңберінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы оқудан өтті.

Сонымен қатар, тоқсан сайын мемлекеттік қызметшілер, оның ішінде мемлекеттік қызметке алғаш кіргендер "Documentolog"ақпараттық жүйесінде (АЖ) сыбайлас жемқорлыққа қарсы онлайн-курстан өтеді. 2024 жылдың 1-тоқсанында "Documentolog" АЖ тестілеуден өту қорытындысы бойынша мемлекеттік қызметшілердің 92%-ы курстан сәтті өткені туралы сертификат алды.

Ай сайын Департаменттің әдеп жөніндегі уәкілінің қатысуымен Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша түсіндіру және оқыту іс-шаралары өткізіледі. Барлығы осындай 5 іс-шара, оның ішінде көшпелі іс-шаралар өткізілді.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті тиімді қалыптастыру қоғамның әртүрлі құрылымдарының – мемлекеттік органдардың, бизнестің, азаматтық қоғамдардың және халықаралық ұйымдардың кешенді тәсілі мен ынтымақтастығын талап етеді.

Мүдделер қақтығысының алдын алу және шешу сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте және ұйымдарда этикалық мінез-құлықты қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.

"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы" Заңның 1-бабының 5) тармақшасына сәйкес мүдделер қақтығысы-жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдардың, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдардың, оларға теңестірілген адамдардың, лауазымды адамдардың жеке мүдделері мен олардың лауазымдық өкілеттіктері арасындағы қайшылық, бұл ретте аталған адамдардың жеке мүдделері орындамауға және (немесе) олардың өз лауазымдық міндеттерін тиісінше орындамауы.

Жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдарға, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілген адамдарға, лауазымды адамдарға мүдделер қақтығысы анықталған жағдайда лауазымдық міндеттерді жүзеге асыруға тыйым салынады.

Бұл жағдайда олар өздері жұмыс істейтін ұйымның тікелей басшысына немесе басшылығына мүдделер қақтығысы туралы немесе оның туындау мүмкіндігі туралы олар білген бойда жазбаша түрде хабарлауға міндетті.

Тікелей басшы не ұйымның басшылығы адамдардың өтініштері бойынша немесе басқа көздерден ақпарат алған кезде мүдделер қақтығысын болғызбау және реттеу жөнінде мынадай шараларды уақтылы қабылдауға міндетті:

1) мемлекеттік қызметшіні лауазымдық міндеттерін атқарудан шеттетуге және мүдделер қақтығысы туындаған немесе туындауы мүмкін мәселе бойынша лауазымдық міндеттерін атқаруды басқа адамға тапсыруға;

2) лауазымдық міндеттерін өзгерту;

3) мүдделер қақтығысын жою жөнінде өзге де шаралар қолдануға құқылы.

Мүдделер қақтығысының алдын алу және шешу үшін:

1.​"Қызметкерлерді оқыту": мемлекеттік қызметшілерге мүдделер қақтығысы саясаты туралы хабарлау және осы жағдайларды тануға және басқаруға үйрету қажет. Оқыту этикалық стандарттарды, қақтығыстарды басқару бойынша оқытуды және этикалық шешім қабылдауды қамтуы мүмкін.

2.​"Есеп беру және бақылау тетіктері": есеп беру және мүдделер қақтығысы саясатының сақталуын бақылау тетіктерін құру ықтимал бұзушылықтарды анықтауға және сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға көмектеседі.

3.​"Ақпараттың ашықтығы мен қолжетімділігі": басшылар мен негізгі қызметкерлердің байланыстары мен мүдделері туралы ақпараттың қолжетімділігін қамтамасыз ету мүдделер қақтығысын болдырмауға және мемлекеттік органдарға деген сенімді арттыруға көмектеседі.

Санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаменті ай сайын мүдделер қақтығысы мәселесі бойынша өзінің аумақтық бөлімшелерінің қызметіне мониторинг жүргізеді. Есепті кезеңде мүдделер қақтығысы анықталған жоқ.

Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл заңнамалық шараларды, білім беруді және халықаралық ынтымақтастықты біріктіретін кешенді тәсілді талап етеді. Бұл күрестегі жетістік елдің дамуына ықпал етіп қана қоймай, азаматтардың мемлекеттік институттарға және жалпы қоғамға деген сенімін нығайтады.

Г. Аманова, Алматы облысының санитариялық-эпидемиологиялық бақылау департаменті басшысының орынбасары, Әдеп жөніндегі уәкілі​​​​​​​